Bằng sáng chế dược phẩm là đột phá y học, cứu sống hàng triệu người. Tuy nhiên người dân có thu nhập thấp và trung bình đang đối mặt rào cản vô hình "giá cả". Vì vậy cân bằng bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và khả năng tiếp cận thuốc men là thách thức đạo đức, kinh tế phức tạp.
Bài toán cân bằng giữa việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của các công ty dược phẩm và đảm bảo khả năng tiếp cận thuốc men cho tất cả mọi người là một trong những thách thức đạo đức và kinh tế phức tạp nhất của thời đại. Một mặt, hệ thống bằng sáng chế mang lại độc quyền thị trường trong một khoảng thời gian nhất định, cho phép các công ty dược phẩm thu hồi vốn đầu tư khổng lồ vào nghiên cứu và phát triển (R&D) các loại thuốc mới. Lợi nhuận tiềm năng này chính là động lực mạnh mẽ thúc đẩy sự đổi mới, khuyến khích các nhà khoa học miệt mài tìm kiếm những phương pháp điều trị tiên tiến cho các căn bệnh hiểm nghèo.
Nếu không có sự bảo hộ bằng sáng chế, nguy cơ các công ty khác sao chép và sản xuất thuốc giá rẻ ngay lập tức sẽ làm giảm đáng kể lợi nhuận của các nhà phát minh. Điều này có thể làm chùn bước các công ty dược phẩm trong việc đầu tư vào R&D, đặc biệt là đối với các bệnh hiếm gặp hoặc các bệnh chỉ ảnh hưởng đến dân số nghèo ở các nước đang phát triển, nơi lợi nhuận tiềm năng là rất thấp. Hậu quả là, dòng chảy của các loại thuốc mới, đặc biệt là những đột phá mang tính cách mạng, có thể bị chậm lại hoặc thậm chí ngừng trệ.
Mặt khác, việc bảo hộ bằng sáng chế kéo dài có thể dẫn đến tình trạng độc quyền kéo dài, cho phép các công ty dược phẩm định giá thuốc ở mức cao ngất ngưởng, vượt quá khả năng chi trả của đa số người dân, đặc biệt là ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình. Điều này tạo ra một sự bất bình đẳng sâu sắc trong việc tiếp cận các dịch vụ y tế cơ bản, tước đi cơ hội sống và khỏe mạnh của hàng triệu người. Những căn bệnh có thể điều trị được lại trở thành án tử hình chỉ vì người bệnh không đủ khả năng chi trả.
Vậy, đâu là điểm cân bằng mong manh giữa việc khuyến khích đổi mới và đảm bảo quyền được chăm sóc sức khỏe của mọi người?
Nhiều giải pháp đã được đề xuất và đang được triển khai trên toàn cầu, mỗi giải pháp mang trong mình những ưu và nhược điểm riêng:
Cấp phép bắt buộc: Cho phép chính phủ cấp phép cho các công ty khác sản xuất thuốc được cấp bằng sáng chế mà không cần sự đồng ý của chủ sở hữu bằng sáng chế, đặc biệt trong các tình huống khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, việc lạm dụng cơ chế này có thể làm giảm động lực R&D của các công ty dược phẩm.
Gia hạn bằng sáng chế có điều kiện: Liên kết việc gia hạn bằng sáng chế với việc đáp ứng các tiêu chí về khả năng tiếp cận thuốc men, ví dụ như cung cấp thuốc với giá cả phải chăng ở các nước nghèo.
Cơ chế định giá thuốc linh hoạt: Cho phép các quốc gia áp dụng các phương pháp định giá thuốc khác nhau dựa trên mức thu nhập và khả năng chi trả của người dân.
Tăng cường đầu tư công vào R&D: Các chính phủ và tổ chức phi lợi nhuận có thể tăng cường đầu tư vào nghiên cứu cơ bản và phát triển thuốc, giảm sự phụ thuộc vào động lực lợi nhuận của các công ty tư nhân.
Cơ chế mua thuốc tập trung và đàm phán giá: Các quốc gia có thể hợp tác để mua thuốc với số lượng lớn, tăng cường khả năng đàm phán giá với các công ty dược phẩm.
Minh bạch hóa chi phí R&D và giá thành sản xuất: Việc công khai thông tin này có thể giúp các bên liên quan hiểu rõ hơn về cơ sở định giá thuốc và thúc đẩy sự thảo luận công bằng hơn.
Việt Nam trong vòng xoáy
Việt Nam, với gánh nặng chi phí y tế ngày càng lớn, cũng đang phải đối mặt với thách thức này. Việc bảo vệ quyền SHTT trong lĩnh vực dược phẩm là cần thiết để thu hút đầu tư và khuyến khích đổi mới. Tuy nhiên, đồng thời, việc đảm bảo người dân, đặc biệt là những người có thu nhập thấp và các đối tượng yếu thế, được tiếp cận với các loại thuốc thiết yếu là một ưu tiên hàng đầu.
Việc xây dựng một hệ thống SHTT dược phẩm cân bằng đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các công ty dược phẩm, các tổ chức xã hội và cộng đồng quốc tế. Cần có những chính sách thông minh, linh hoạt và nhân văn, vừa đảm bảo quyền lợi của các nhà sáng chế, vừa đặt sức khỏe và tính mạng của người dân lên trên hết.
Lằn ranh giữa bảo hộ và tiếp cận là một lằn ranh mong manh, đòi hỏi sự điều chỉnh liên tục và một tầm nhìn dài hạn. Chỉ khi tìm được điểm cân bằng hợp lý mới có thể vừa thúc đẩy sự tiến bộ của y học, vừa đảm bảo rằng những thành quả đó thực sự phục vụ cho tất cả mọi người, không ai bị bỏ lại phía sau vì rào cản về giá cả.
Nhanhieuviet (Theo Tạp chí Sở hữu Trí tuệ - Link gốc)
