Trong thế giới nghệ thuật, nơi mỗi đường cọ, mỗi màu sắc hay bố cục đều mang dấu ấn cá nhân không thể sao chép của người nghệ sĩ, tính xác thực của tác phẩm (Art Authenticity) không chỉ là yếu tố nhận diện mà còn là nền tảng pháp lý và đạo đức cốt lõi.
Xác thực tác phẩm là công việc tỉ mỉ nhằm xác định liệu tác phẩm có phải là bản gốc do chính nghệ sĩ tạo ra hay không, đồng thời đảm bảo quyền sở hữu và nguồn gốc của nó là rõ ràng, hợp pháp.
Ba yếu tố nền tảng của tính xác thực
Một tác phẩm được xem là "xác thực" khi hội tụ ba yếu tố cơ bản, tạo nên giá trị và tính hợp pháp của nó:
Bản gốc (Originality): Đây là yếu tố cốt lõi, xác định tác phẩm phải do chính tay nghệ sĩ sáng tạo, không phải là bản sao chép, phục dựng hay sản phẩm phái sinh. Trong kỷ nguyên công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI), ranh giới giữa “gốc” và “sao” ngày càng trở nên mờ nhạt, khiến công tác xác minh tính nguyên bản trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Sự xuất hiện của các công cụ AI có khả năng tạo ra tác phẩm "phong cách" nghệ sĩ cụ thể càng làm tăng tính phức tạp của việc xác định nguyên bản.
Quyền sở hữu (Ownership): Tính xác thực không chỉ dừng lại ở việc ai là người tạo ra tác phẩm, mà còn bao gồm ai là người sở hữu hợp pháp. Một tác phẩm nghệ thuật có thể đối mặt với tranh chấp nghiêm trọng nếu quyền sở hữu không được minh bạch, hoặc người bán không có đủ thẩm quyền chuyển nhượng. Điều này đặc biệt quan trọng trong các giao dịch quốc tế phức tạp.
Nguồn gốc (Provenance): Được ví như “lý lịch trích ngang” của tác phẩm, provenance bao gồm toàn bộ lịch sử từ quá trình sáng tác, các lần triển lãm, danh sách chủ sở hữu qua từng thời kỳ cho đến các giao dịch chuyển nhượng. Một hồ sơ provenance đầy đủ và minh bạch là yếu tố then chốt giúp định giá tác phẩm chính xác, đồng thời phòng tránh rủi ro pháp lý, đạo nhái và tranh chấp. Provenance cung cấp một chuỗi lịch sử đáng tin cậy, giúp tăng giá trị và sự tin tưởng cho tác phẩm.
Việc xác thực tác phẩm nghệ thuật đang trở thành một yêu cầu tiên quyết trong bối cảnh thị trường nghệ thuật hiện nay, đặc biệt trong thời đại bùng nổ của hàng giả, hàng nhái. Trên thực tế, thị trường nghệ thuật toàn cầu tăng trưởng nhanh chóng đã kéo theo sự gia tăng chóng mặt của các tác phẩm giả mạo, nhái lại một cách tinh vi. Những kẻ làm giả ngày càng sử dụng công nghệ và kỹ thuật phức tạp để tạo ra các bản sao khó phân biệt, gây thiệt hại nghiêm trọng cho nhà sưu tập và làm suy giảm niềm tin thị trường.
Ngoài ra, giá trị của một tác phẩm gắn liền mật thiết với danh tiếng của nghệ sĩ và tính độc bản của nó. Một tác phẩm của họa sĩ tên tuổi, nếu thiếu xác thực rõ ràng, có thể sụp đổ giá trị chỉ vì những nghi vấn về tính nguyên bản hoặc nguồn gốc. Uy tín của nghệ sĩ, nhà sưu tập và các tổ chức liên quan đều bị ảnh hưởng nặng nề khi vướng phải các vấn đề về xác thực.
Trong các tranh chấp pháp lý hoặc các giao dịch quy mô lớn, đặc biệt là tại các sàn đấu giá quốc tế, tòa án và các nhà sưu tập đều yêu cầu bằng chứng xác thực rõ ràng về tính nguyên bản và quyền sở hữu của tác phẩm. Điều này là nền tảng để đảm bảo tính hợp pháp và công bằng trong mọi giao dịch. Do đó, xác thực không còn là một lựa chọn, mà là điều kiện tiên quyết để bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho cả nghệ sĩ, nhà sưu tập và các tổ chức quản lý quyền tác giả.
Quy trình xác thực nghiêm ngặt: Sự kết hợp giữa chuyên môn và công nghệ
Một quy trình xác thực hiệu quả đòi hỏi sự kết hợp chặt chẽ giữa kiến thức chuyên sâu và công nghệ hiện đại, tiến hành qua nhiều bước:
Chuyên gia giám định nghệ thuật (Connoisseurs): Đây là những người có hiểu biết sâu sắc về phong cách, bút pháp, chất liệu, và tiểu sử của nghệ sĩ. Họ đóng vai trò then chốt trong việc đánh giá ban đầu dựa trên kinh nghiệm thực tiễn, mắt nhìn chuyên nghiệp và sự am hiểu về lịch sử nghệ thuật.
Phòng thí nghiệm chuyên sâu: Để xác định tính xác thực một cách khoa học, các phòng thí nghiệm sử dụng công nghệ phân tích hóa học, tia X, hoặc xác định tuổi vật liệu để kiểm tra các yếu tố vật lý của tác phẩm (ví dụ: thành phần màu sắc, loại giấy/vải, dấu vết của công cụ). Các kỹ thuật như quang phổ hồng ngoại, chụp X-quang, hay phân tích đồng vị carbon 14 đều mang lại bằng chứng khoa học quan trọng.
Tổ chức giám định độc lập: Các tổ chức uy tín như bảo tàng, viện nghiên cứu, hoặc trung tâm thẩm định quốc tế cung cấp sự khách quan và tính pháp lý cho quy trình xác thực. Việc có một bên thứ ba độc lập đánh giá giúp tăng cường niềm tin và công nhận quốc tế cho tác phẩm.
Trong bối cảnh số hóa, các công nghệ như blockchain, NFT (Non-Fungible Token), NFC (Near Field Communication), và AI nhận diện hình ảnh đang đóng vai trò hỗ trợ đắc lực. Chúng giúp lưu trữ provenance một cách bất biến, mã hóa tác phẩm và nhận diện những khác biệt tinh vi. Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhấn mạnh là công nghệ là công cụ, không thể thay thế hoàn toàn chuyên môn và uy tín của con người. Người xác thực vẫn phải là người có kiến thức sâu rộng và kinh nghiệm lâu năm để đưa ra những phán quyết cuối cùng.
Tiên phong tại Việt Nam: VIETRRO và hệ thống xác thực bản quyền nghệ thuật
Tại Việt Nam, Hiệp hội Quyền Sao chép Việt Nam VIETRRO đang đi tiên phong trong việc kết hợp công nghệ với tiêu chuẩn quốc tế để xây dựng hệ thống xác thực bản quyền nghệ thuật. Nền tảng Vietcopyright.com được phát triển nhằm mục tiêu:
Định danh tác phẩm bằng công nghệ blockchain – NFT: Tạo “giấy khai sinh số” duy nhất và bất biến cho từng tác phẩm. Điều này giúp thiết lập một bản ghi lịch sử sở hữu không thể thay đổi, truy xuất nguồn gốc rõ ràng và minh bạch.
Kết nối với WIPO Connect: Xác minh danh tính tác giả theo chuẩn quốc tế, nâng cao tính pháp lý và công nhận toàn cầu cho các nghệ sĩ và tác phẩm Việt Nam.
Kết hợp với các tổ chức giám định uy tín: Tăng cường độ tin cậy và hợp pháp hóa hồ sơ provenance, đảm bảo tính minh bạch cho các giao dịch trong nước và quốc tế.
Mô hình này hướng đến một hệ sinh thái minh bạch, nơi tác phẩm không chỉ được bảo vệ mà còn được thương mại hóa một cách bền vững, có giá trị trong nước và quốc tế. Đây là bước tiến quan trọng giúp nâng tầm thị trường nghệ thuật Việt Nam.
Xác thực tác phẩm nghệ thuật là một hành trình của niềm tin, của tri thức và sự minh bạch. Trong thời đại mà nghệ thuật không chỉ là biểu đạt cá nhân mà còn là tài sản có giá trị kinh tế và pháp lý, việc xây dựng một quy trình xác thực chặt chẽ, kết hợp giữa công nghệ tiên tiến và chuyên môn sâu sắc, là con đường duy nhất để bảo vệ quyền lợi cho người sáng tạo và những người gìn giữ tác phẩm đó.
Tính xác thực – chính là linh hồn của giá trị nghệ thuật. Việc đầu tư vào các quy trình xác thực bài bản sẽ là yếu tố quyết định sự phát triển bền vững của thị trường nghệ thuật toàn cầu, đồng thời bảo tồn di sản văn hóa cho các thế hệ tương lai.
Nhanhieuviet (Theo Tạp chí Sở hữu Trí tuệ - Link gốc)
